MỘT HÌNH THỨC DIỄN XƯỚNG DÂN GIAN ĐƯỢC ĐỀ NGHỊ XÂY DỰNG HỒ SƠ TRÌNH UNESSCO CÔNG NHẬN LÀ DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ.

...."Thực hiện chủ trương của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch về kiểm kê, lập hồ sơ trình Chính phủ công nhận Nghi lễ Chầu văn của người Việt là di sản Văn hoá phi vật thể quốc gia và trình tổ chức UNESCO Thế giới công nhận Nghi lễ Chầu văn là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại; Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch Hà Nội đã ban hành kế hoạch triển khai số 2356 KH/SVHTTDL- QVH ngày 31/07/2013 để tổ chức Liên hoan Nghi lễ Chầu văn Hà Nội lần thứ nhất năm 2013." (Trúc Diệp- Báo Dân trí điện tử. Thứ Ba, 24/09/2013)

Tên gọi của hoạt động diễn xướng này từng được gọi là “Diễn xướng hầu Thánh”; “Liên hoan hát văn truyền thống” tại các lễ hội Kiếp Bạc, Đền Sinh – Đền Hóa, Đền Cao – An Lạc (Chí Linh), Đền Tranh (Ninh Giang)…. các năm từ 2006 đến nay. Dĩ nhiên, trước đó các hoạt động này đã có rải rác tại các lễ hội di tích đền Trần trên một số địa phương (Nam Định, Quảng Ninh, Hà Nội, ….). Tại các di tích triều Nguyễn ở Huế cũng có. Gọi đúng tên dân gian của hình thức diễn xướng này phải là “Hầu bóng”, “Hầu đồng”, “Lên đồng”… Trước 2005 các phủ thờ dòng họ hoặc tại các tư gia từng có các hoạt động hầu đồng khi thì không công khai tại các địa phương như Nam Định, Hải Phòng, Hải Dương… khi thì bộc lộ không dấu giếm có thời gian đã làm tốn khá nhiều giấy mực của các cơ quan báo chí, truyền thông. Việc Sở VHTT&DL Hà Nội mở “Liên hoan Nghi lễ Chầu văn Hà Nội lần thứ nhất 2013” diễn ra từ ngày 25/9 đến ngày 5/10 với lực lượng tham gia là các nhóm Chầu hiện đang hoạt động tại 29 quận, huyện thuộc địa phận thủ đô Hà Nội như: Long Biên, Hoàn Kiếm, Tây Hồ, Ba Vì, Thạch Thất, Thường Tín, Thanh Trì, Hà Đông, Cầu Giấy, Đống Đa, Ba Đình…..đã cho thấy hoạt động này phải có “bề dày” như thế nào trong suốt hàng chục năm qua mới làm nên đội ngũ các “thanh đồng” hùng hậu đến thế. Hãy xem BÁCH KHOA TOÀN THƯ MỞ WIKIPEDIA (INTERNET) sưu tầm và giải nghĩa diễn xướng này thế nào:

“Lên đồng hay còn gọi là hầu đồng, hầu bóng, đồng bóng là một nghi thức trong hoạt động tín ngưỡng dân gian (dòng Saman giáo) của nhiều dân tộc, trong đó có tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Về bản chất, đây là nghi thức giao tiếp với thần linh thông qua các tín đồ Saman giáo (ông đồng, bà đồng). Người ta tin rằng các vị thần linh có thể nhập hồn vào thân xác các ông đồng, bà đồng nhằm phán truyền, diệt trừ tà ma, chữa bệnh, ban phúc, ban lộc cho các con nhang, đệ tử. Khi thần linh nhập vào đồng thì lúc đó các ông đồng, bà đồng không còn là mình nữa mà là hiện thân của vị thần nhập vào họ.

Ở Việt Nam, lên đồng là nghi thức không thể thiếu trong các thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần, (Được gọi là Thanh Đồng)... Về hình thức, nghi thức lên đồng hầu về Hội Đồng Thánh Trần mang tính saman nặng hơn khi lên đồng hầu về Tứ Phủ bởi hầu về Hội Đồng Thánh Trần có các hành động trực tiếp lên thể xác Thanh Đồng (người ở ngoài nhìn đôi khi thấy sợ) như đi trên than hồng, xiên lình (dùng thanh sắt sắc nhọn đâm xuyên vào hai má và miệng thanh đồng), ăn lửa, lên đai (1 hình thức thắt cổ, có người được gọi là sát căn, có khi lên 3 đai)...

Người đứng giá hầu đồng gọi chung là Thanh Đồng, Thanh Đồng là nam giới thì được gọi là "cậu", nữ giới được gọi là "Cô hoặc Bà Đồng". "Cậu" thường mặc bộ quần áo lụa, mặt tô son điểm phấn (tóc có thể để dài như con gái). Thường có hai hoặc bốn phụ đồng (được gọi là nhị trụ hoặc tứ trụ hầu dâng ) đi theo Thanh Đồng để chuẩn bị trang phục, lễ lạt...Trong một buổi lên đồng thì có rất nhiều "giá". Mỗi lần thay giá, người ta lại phủ lên "cậu" một tấm khăn lụa đỏ, sau đó bỏ ra và lúc này Thanh Đồng đang ở một "giá" mới và phải thay bộ trang phục xống áo, khăn chầu, cờ quạt, đồ hầu dâng... sao cho tương xứng với "giá" này. Khi thì Thanh Đồng hóa thân thành một vị tướng, khi thì là một quan lớn uy nghiêm oai vệ, lúc lại hóa thân thành một cô gái đang tung tăng nhảy múa..Điệu múa của Thanh Đồng cũng được thay đổi theo đặc điểm của "giá". "Giá" quan thường múa cờ, múa kiếm, long đao, kích; giá các chầu bà thì múa quạt, múa mồi, múa tay không; giá ông hoàng thì có múa khăn tấu, múa tay không, múa cờ ; giá các cô múa quạt, múa hoa, chèo đò, múa thêu thùa, múa khăn lụa, múa đàn, múa tay không; giá các cậu thường múa hèo, múa lân ... Nghi lễ Thánh giáng phải theo thứ tự từ cao đến thấp từ Thánh Mẫu đến hàng Quan, Chầu, ông Hoàng, hàng Cô và Cậu. Số lượng giá trong một buổi lên đồng có khi lên tới 36 giá.

Trong lúc Thanh Đồng đang hoá thân thì bốn phụ đồng ngồi quỳ chân ở dưới cũng nghiêng ngả và múa may hưởng ứng Thanh Đồng theo nhịp câu hát. Những nắm tiền lẻ sau khi được Thanh Đồng tung ra, ban phát cho những người xung quanh được coi là tiền lộc và được những người dứng xem xung quanh nhặt lấy cất giữ để lấy may. Nhạc hát thông thường là điệu chầu văn hoặc là hát nói có nội dung ca ngợi sự linh thiêng của thần thánh và vẻ đẹp tiên giới. Nhạc khí chủ đạo là đàn nguyệt, bên cạnh nó là phách, cảnh, sênh, trống chầu, chuông, trống…Ở miền Bắc Việt Nam có Phủ Giầy là nơi hay tổ chức lên đồng nhiều nhất.

Với các giá ông Hoàng thì nhóm đàn hát (được gọi là "Cung văn") sẽ ngâm các bài thơ cổ. Lúc này, Thánh biểu hiện sự hài lòng bằng động tác thưởng tiền cho Cung văn và dùng những thứ người hầu đồng dâng như: rượu, thuốc lá, trầu nước...Tới giai đoạn cao trào của Thánh thì người đứng giá thường múa gươm hoặc bơi thuyền. Do vậy, ở Việt Nam có câu hát "cậu bắn súng lục, cô bơi thuyền rồng" là để chỉ sự này.

Một số dân tộc thiểu số ở Việt Nam cũng có nghi thức giao tiếp với thần linh như tín ngưỡng Mỡi của người Mường, tín ngưỡng Then của người Tày,Nùng. Tuy nhiên, khác với nghi thức lên đồng của người Việt, sự giao tiếp với thần linh ở Mỡi và Then chủ yếu thông qua hình thức xuất hồn, tức là các ông Mỡi, bà Then có khả năng thoát hồn khỏi xác bay đi gặp gỡ, cầu xin thần linh phù hộ cho dân chúng.

Ngày nay, lên đồng vẫn còn là nhu cầu tâm linh, là hình thức sinh hoạt tín ngưỡng dân gian của một bộ phận người Việt. Các nghi lễ này thường được tổ chức nhiều lần trong một năm vào các dịp lễ tiết, thường là tại các lễ hội đền thánh, phủ mẫu... Ngoài việc lên đồng để giao tiếp với thần linh, truyền thống tín ngưỡng Việt Nam còn tin tưởng rằng sau khi chết, linh hồn người chết vẫn còn và theo dõi cuộc sống của người thân đang sống. Do đó, khi lên đồng, linh hồn của người chết có thể nhập vào đồng cô, đồng cậu (người gọi đồng) để trò chuyện với thân nhân đang sống. Thông qua cuộc trò chuyện âm-dương này, người sống sẽ biết được những yêu cầu của người thân quá cố về mỗ mả để điều chỉnh và cúng xin cho phù hợp. Đồng thời, thông qua cuộc đối thoại này, người sống cũng biết được vận mạng tương lai của mình.”

Người viết bài này, cũng có dịp dự khán một số “canh hầu” kể cả tại các tư gia lẫn các liên hoan địa phương tại các lễ hội như Chí Linh, Ninh Giang, Phủ Giầy…. Nhân Hà Nội mở Liên hoan Nghi lễ Chầu văn Hà Nội lần thứ nhất năm 2013 chọn lọc một số hình ảnh (2006 – 2008) đưa lên trang cá nhân này để cộng đồng Bloger “thưởng lãm”